Rzeka Osa była wzmiankowana w 1222 r. jako północna granica Ziemi Chełmińskiej, z Prusami.Jest ona silnie meandrującą. Jej długość na obszarze rezerwatu „Dolina Osy” obejmującego m.in. gminę Gruta wynosi wynosi około 14 km, a odcinek doliny, którą płynie to około 11 km . Rzekę można podziwiać z drogi biegnącej z Gruty do Łasina lub jazu zastawkowego w Słupskim Młynie. Niedaleko niego przy drodze znajdują się dwa dęby “Adam” i “Ewa”, które zostały uznane za pomniki przyrody w 1954 r. Dęby mają około 25 m wysokości, a obwód pni w pierśnicy – 582 cm i 443 cm.
Kościół w Grucie
Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP w Grucie. Po raz pierwszy wzmiankowany w dokumencie z 1282r. W trakcie wojen szwedzkich uległ znacznemu zniszczeniu, odnowiony w 1670 r. Z tego okresu pochodzi też wieża. Kościół gotycki, orientowany zbudowany z cegły o układzie wendyjskim na kamiennej podmurówce, jednonawowy. W prezbiterium sklepienie krzyżowo – żebrowe, w nawie pozorna kolebka. Wyposażeni kościoła późnobarokowe z 1 ćwierci XVIII wieku. Na szczególna uwagę zasługuje figura Matki Boskiej Tronującej z Dzieciątkiem z połowy XIII wieku (późnoromańska).
Z historią kościoła wiąże się legenda dotycząca pochodzenia nazwy miejscowości Gruta. Według przekazów miał on być zbudowany na miejscu groty, w której znajdowała się pogańska świątynia. W XVI w. w wyniku uszkodzeń kościoła miało ukazać się wejście do niej, które zostało zasypane.
Grodzisko Starkenberg w Słupskim Młynie
Grodzisko Starkenberg w Słupskim Młynie.
Twierdza Starkenberg została wybudowana przez Krzyżaków w 1326 roku nad rzeką Osą. Składała się z dwóch części: grodu właściwego i obronnego podgrodzia. Grodzisko w Słupie miało całkowitą powierzchnię ok. 5200 metrów kwadratowych i zaliczało się pod tym względem do największych obiektów tego rodzaju w ziemi chełmińskiej. Centralnym obiektem grodziska był duży, jednokondygnacyjny budynek usytuowany na żucie prostokąta (blockhaus). W wyniku badań archeologicznych pozyskano m.in. fragmentów średniowiecznych naczyń ceramicznych, kości zwierzęcych, gwoździe, haki, skoble, zawiasy.
Dwór w Boguszewie
Dwór w Boguszewie połączyć można z architekturą gdańsko-niderlandzką. Jego szczegóły architektoniczne i dekoracyjne określają go jako budowlę manierystyczną w północnej (niderlandzkiej) odmianie ( budowla masywna, wysokie dachy, oszczędna dekoracja, pozostawienie murów z surowej cegły, tworzenie efektu kolorystycznego przez otynkowanie niektórych partii). W swoim założeniu dwór nie jest budowlą jednolitą. Składa się z dwóch brył usytuowanych pod katem prostym. Jest budowlą na cokole z kamienia narzutowego z cegły o układzie na przemian kilku rzędów główek i wozówek, dwukondygnacjową, częściowo podpiwniczoną z pomieszczeniami mieszkalno-reprezentacyjnymi na piętrze. Budynek posiada surowe, gładkie, nietynkowane ściany zakończone wąskim, prostym gzymsem oraz otwory okienne o prostokątnym wykroju z zaokrągleniami górnych narożników lub zwieńczone łukiem odcinkowym o podwyższonej strzałce. Dwór posiadał nieistniejące już szczyty: południowo-wschodni i północno-zachodni, których wspólną cechą było ujęcie esownicami i zwieńczenie tympanonami. Pomiędzy nimi znajdowały się dachy siodłowe o równoległych do siebie kalenicach. Szczyt południowo-wschodni posiadał bogatą linię zarysu. Wąskie poziome wstęgi dzieliły go na trzy nierówne części, dwie niższe posiadały po dwa odcinkowe otwory zamknięte łukiem odcinkowym, część górna posiadała okrągły otwór. Wstęgi dzielące szczyt stanowiły część motywu dekoracyjnego, na który składał się układ wolut, esownic i wisiorów. Szczyt zwieńczony był tympanonem a jego brzegi posiadały bogato rozbudowany rysunek ślimacznic i koła. W celu zmniejszenia monotonii zastosowano nierówny podział horyzontalny półkoliste przesklepienie okien. Szczyt północno-zachodni był mniej ozdobny. Posiadał również charakter trójkąta lecz był bardziej linearny i zgeometryzowany . Podzielony był również na trzy części z prostokątnym otworem w dolnej. Jego zwieńczenie stanowił tympanon. Szczyt ograniczony był dwiema sterczynami , wychodzącymi z małego gzymsu.
Pałac w Mełnie
Pałac w Mełnie został wzniesiony przez rodzinę Bielerów i był on ich siedzibą rodową od 1830 do 1945 r. Pracę nad nim zapoczątkował Ludwik Bieler, dokończył w 1855 jego zięć Emil Bieler. Jest on budowlą dwukondygnacyjną w stylu eklektycznym, murowaną z cegły, otynkowaną i wysoko podpiwniczoną na kamiennymfundamencie. W południowo wschodnim narożniku widoczna jest ośmiobocznawieżyczka alkierzowa z neogotyckim sklepieniem wewnątrz .
Główne wejście flankowane jest pilastrami, nad którymi znajduje sięwitrażowe okno. Elewacja pałacu zwieńcza jest arkadowy gzymsem koronującym.
Od południa do pałacu przylega trójkondygnacyjna kwadratowa wieżawidokowa z zegarem i datą zakończenia budowy pałacu. W jego wnętrzach na szczególną uwałuje zasługują sala balowa oraz malowidła przedstawiające zamki wzniesione w najbliższej okolicy pałacu. Autorem tych obrazów wykonanych w 1891 r. był grudziądzki malarz Gustaw Brauning. Pałac usytuowany jest jednym z największych i najciekawszych parków w województwie kujawsko-pomorskim. Założony w stylu angielskim zajmuje około 16 hektarów. Jego walory podnoszą trzy zbiorniki wodne oraz wiele drzew uznanych za pomniki przyrody m.in. 180 letnie buki, 350 letni dąb szypułkowy, lipy, cypryśniki błotne. W południowo-zachodniej części parku znajduje się cmentarz rodowy właścicieli Mełna – rodziny Bielerów.
